Opracowanie utworu muzycznego

Czy zastanawiałeś się kiedyś nad wykonaniem przeróbki utworu muzycznego, ale nie wiesz czy jest to legalne? W tym artykule odpowiemy na to pytanie oraz podamy garść przydatnych informacji, które pozwolą zrozumieć czy można stworzyć opracowanie utworu muzycznego.  

Z tego artykułu dowiesz się:

• Czym jest opracowanie utworu?
• Jakie są rodzaje opracowań
• Re-edit, mashup i remix a prawo autorskie – czy to legalne?
• Czy można się inspirować czyimś utworem?

Czym jest opracowanie utworu muzycznego? 

Według polskiego prawa opracowanie utworu muzycznego to w szczególności tłumaczenie, przeróbka i adaptacja. Prawo nie określa zamkniętego katalogu tego, co nazywamy opracowaniem. Jako przykłady opracowań w muzyce wskazać można aranżację, wariację, remix, re-edit i mashup. 

Aranżacja utworu muzycznego 

W muzyce spotykamy się często z aranżacjami utworów muzycznych polegającymi na rozszerzeniu lub zmniejszeniu obsady instrumentalno-wokalnej, zmianie warstwy harmonicznej, rozbudowaniu pewnych partii, itd. Popularne są chociażby aranżacje znanych utworów, które zostały stworzone przez Adama Sztabę. Różnią się one często znacznie od oryginałów. Warto zapoznać się z utworem „Im więcej ciebie tym mniej”, oryginalnie wykonywanym przez Natalię Kukulską https://www.youtube.com/watch?v=tO54FnRTm3w  oraz jego aranżacją w wykonaniu wspomnianego wcześniej aranżera, do której partię wokalną wykonał Kuba Badach https://www.youtube.com/watch?v=lqNsJjp9bLY. Jest to modelowy przykład aranżacji utworu muzycznego – wprowadza zmiany w niemal wszystkich warstwach utworu muzycznego – harmonii, instrumentacji, melodii oraz rytmice, a jednak mimo tych zmian słuchacz nie ma problemów z rozpoznaniem utworu oryginalnego. 

Wariacje

Innym przykładem opracowania utworu muzycznego jest stworzenie wariacji. Wariacje mogą polegać na bardzo wielu zabiegach, które mają na celu pewnego rodzaju zmianę czy ubogacenie istniejącego tematu utworu lub jego fragmentów. W teorii muzyki używa się określenia „temat z wariacjami”, które naprowadza nas na istotę tego rodzaju przeróbki. Bardzo często w tym typie przeróbki utworu mamy do czynienia z przeprowadzeniem tematu w niemal oryginalnym wydaniu (pod kątem melodyki i rytmiki) i jego późniejszymi przeprowadzeniami z jednoczesnym wprowadzaniem zmian w fakturze, rejestrze, rytmice, relacjach interwałowych. Najprościej mówiąc – wariacja polega na wielokrotnym przeobrażaniu danego tematu. Wariacje spotykane są najczęściej w muzyce klasycznej – tworzył je między innymi:

• Fryderyk Chopin – https://www.youtube.com/watch?v=5P8xoE4gAL0 , 
• Johann Sebastian Bach – https://www.youtube.com/watch?v=Cwas_7H5KUs , 

czy 

• Ludwig van Beethoven – https://www.youtube.com/watch?v=eXPq9FgrqJY . 

Re-edit, mashup i remix a prawo autorskie

Wspomniane wcześniej przykłady opracowań można uznać za przykłady typowe, które znane są w muzyce od stuleci. Ciągły rozwój muzyki sprawia jednak, że cały czas powstają nowe techniki opracowywania utworów muzycznych, również w sposób elektroniczny. Trudno wymienić je wszystkie w jednym artykule, ale warto zwrócić uwagę na te najczęściej spotykane.  

Remix jest prawdopodobnie najpopularniejszą współcześnie techniką przerabiania utworów muzycznych. Polega na dodawaniu, usuwaniu i zmienianiu niektórych partii oryginału. Często używa się w odniesieniu do remixu stwierdzenia, że pozwala on „przetrwać“ utworom dłużej. Remixy wykorzystywane są przede wszystkim w muzyce klubowej i tanecznej. Wybiera się wówczas najciekawsze fragmenty danego utworu, rozwija partie rytmiczne, podkręca tempo i dodaje zupełnie nowe, czysto klubowe części. Warto w tym kontekście sprawdzić remix hitu Michaela Jacksona pt. „Bad“, który wykonał Afrojack: https://www.youtube.com/watch?v=0kCxJrq6Ark . 

Re-edit to technika polegająca w głównej mierze na reorganizacji utworu. Podobnie jak w przypadku remiksu, najczęściej spotykana jest w muzyce klubowej i tanecznej i polega na zapętlaniu pewnych części utworu, na przykład refrenu czy łączników, zamianie kolejności fragmentów oraz usuwaniu „niepotrzebnych“ elementów. Główna różnica między re-editem, a remiksem jest taka, że w przypadku re-editu operuje się przede wszystkim oryginalnymi fragmentami utworu, a w przypadku remixu występuje duża ilość zupełnie nowych, dodanych partii i części. 

Mashup, zwany też czasami blendem, polega na umiejętnym połączeniu dwóch lub więcej utworów w celu uzyskania spójnej kompozycji. Jako przykład mashup’u można wskazać ten powstały z połączenia utworu „Never Let Me Down Again” Depeche Mode oraz „Back To Black” Amy Winehouse: https://www.youtube.com/watch?v=Mj6CsaHjqOQ. Warto wspomnieć, że technika ta spotykana jest też w innych dziedzinach sztuki, na przykład w filmie. 

Inne rodzaje opracowań utworów muzycznych

Trudno jest wymienić wszystkie możliwe rodzaje opracowań utworów muzycznych. Wynika to z ciągłego rozwój technik kompozytorskich i wykonawczych. J. Barta stwierdził, że obiektem opracowania w zakresie muzyki może być każdy indywidualny (w znaczeniu: posiadający cechy indywidualne) rezultat twórczości muzycznej. Przykładem opracowania utworu może być w pewnych przypadkach również sampling, o którym więcej pisaliśmy w artykule Czy sampling jest legalny i jak legalnie samplować?.

Czy potrzebna jest zgoda autora utworu oryginalnego do zrobienia opracowania? 

Samo stworzenie opracowania utworu muzycznego nie wymaga uzyskania zgody autora utworu, który opracowujemy. Zawsze jednak, gdy chcemy takie opracowanie utworu rozpowszechniać lub publicznie wykonywać, będziemy takiej zgody potrzebowali. Wyjątkiem od tej reguły będzie sytuacja, w której dany utwór, którego opracowanie chcemy rozpowszechniać lub publicznie wykonywać, wszedł do domeny publicznej. Innymi słowy będzie to sytuacja, w której od śmierci autora danego utworu minęło 70 lat. Warto mieć na uwadze to, że gdy utwór ma kilku autorów to okres 70 lat liczymy od momentu śmierci ostatniego ze współtwórców.

Ochrona opracowania utworu muzycznego przez prawo autorskie 

Według prawa, ochronie autorskiej podlega każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Sądy podkreślają, że autorzy opracowań (mówiąc językiem prawniczym – utworów zależnych) posiadają całość praw osobistych i majątkowych do utworu zależnego. Można więc wyciągnąć taki wniosek, że prawo autorskie chroni zarówno utwór oryginalny, jak i opracowanie. Co więcej, ochrona taka trwa tyle samo co w przypadku utworu oryginalnego, czyli przez 70 lat od śmierci autora. Autor będzie mógł więc domagać się odszkodowania jeśli ktoś, przykładowo, wykorzysta bez jego zgody opracowanie utworu w reklamie lub filmie.

Przykładem dochodzenia praw autorskich do opracowania utworu jest sprawa autora instrumentacji na orkiestrę symfoniczną piosenek zespołu Perfect. Sąd Okręgowy w Katowicach orzekł, że aranżacje te posiadają charakter twórczy i podlegają ochronie przez prawo autorskie. Autor będzie więc mógł dochodzić swoich praw do aranżacji na równi z autorami kompozycji zespołu Perfect. Więcej o tej sprawie można przeczytać w artykule https://www.rp.pl/artykul/1077079-Perfect-i-prawa-autorskie–autor-instrumentacji-tez-moze-byc-tworca.html . 

Utwór inspirowany, a opracowanie 

Na koniec warto wspomnieć o cienkiej granicy między utworem inspirowanym, a utworem zależnym, czyli naszym opracowaniem. Utwór skomponowany pod wpływem inspiracji

innym utworem nie jest bowiem utworem zależnym i stanowi zupełnie odrębny byt w rozumieniu prawa autorskiego. Bardzo trudno jest znaleźć kompozytora, którego twórczość nie jest niczym inspirowana. Obcowanie z muzyką powoduje, że mimowolnie zapożyczamy pewne konstrukcje, pomysły, czy nawet fragmenty melodii. Ocena tego, czy utwór jest inspiracją, czy opracowaniem może być niejednokrotnie bardzo trudna. Ważnym wyznacznikiem może okazać się tu to, czy mieliśmy świadomość tego, że czerpiemy w trakcie procesu twórczego z innego utworu. Im większa ta świadomość będzie, tym bardziej przybliżymy się do kategorii utworu zależnego. Znalezienie przykładu utworu inspirowanego ułatwiają nam najczęściej sami kompozytorzy. Bardzo często w wywiadach z artystami pada pytanie: „kim się inspirujesz?”. Słuchając później utworów danego kompozytora zauważamy, że rzeczywiście pewne elementy, czy nawet sama koncepcja jest nam znana nie tylko ze słuchanego aktualnie dzieła, ale też z twórczości, którą dany kompozytor się inspirował. Sądzę, że subtelne występowanie w twórczości pewnych ogólnych, wynikających z podświadomości, cech (klimatu, zamysłu, koncepcji) utworów innych kompozytorów jest właśnie esencją inspiracji. Warto tutaj zwrócić uwagę chociażby na „komedowskie” inspiracje wyczuwalne w kompozycjach Leszka Możdżera.

 

Bartłomiej Skrzypiński