Jak legalnie użyć muzyki w filmie?

W dzisiejszych czasach trudno wyobrazić sobie świat filmu bez muzyki. Choć czasem się to zdarza, a w przeszłości zdarzało się nawet częściej, np. w przypadku kina niemego, dziś ogromna większość filmów posiada jednak ścieżkę dźwiękową. O tym jak ważna dla filmu jest muzyka świadczy chociażby fakt, że od 1934 roku Amerykańska Akademia Filmowa przyznaje Oscara za najlepszą muzykę filmową. O czym zatem warto pamiętać, aby legalnie użyć muzyki w filmie?

Chcąc legalnie użyć muzyki w filmie, po pierwsze należy sprawdzić, czy dany utwór podlega ochronie prawnej. Jeśli tak, konieczna będzie bowiem zgoda uprawnionego lub uprawnionych. Co ważne, ochrona prawna przysługuje niezależnie od wartości, przeznaczenia, sposobu wyrażenia czy czasu trwania, bowiem nawet kilkusekundowy fragment może podlegać ochronie prawnoautorskiej.

W zależności m.in. od tego, czy utwór podlega ochronie prawnej, czy jego twórca żyje, czy mamy do czynienia z utworem współautorskim itd., istnieje kilka sposobów legalnego użycia muzyki w filmie:

I. Pierwszym sposobem, bardzo często występującym w praktyce, jest sytuacja, w której muzyka pisana jest konkretnie na potrzeby danego filmu. Wówczas już na początkowym etapie, jeszcze przed rozpoczęciem komponowania, możliwe jest zawarcie odpowiedniej umowy, na mocy której uzyska się wszelkie zgody, najczęściej poprzez przeniesienie autorskich praw majątkowych do nowo powstałych utworów.

II. Jeśli chce się natomiast wykorzystać w filmie muzykę już istniejącą, w pierwszej kolejności konieczne jest ustalenie, w jakiej formie chcemy wykorzystać dany utwór. Najczęściej będzie to nagranie (oryginalne lub nowe – sporządzone na potrzeby filmu), ale może to być również sama wersja nutowa z tekstem lub bez. W obydwu przypadkach potrzebna będzie zgoda uprawnionego lub uprawnionych dysponujących prawami autorskimi, choć w przypadku nagrań konieczne jest także wzięcie pod uwagę innych czynników (zob. punkt III).

Istnieje kilka sposobów uzyskania takiej zgody:

1. Jeśli autor utworu muzycznego, który chcemy wykorzystać w filmie, żyje, możliwe jest uzyskanie zgody od samego autora.
2. Po śmierci autora przez kolejne 70 lat zgodę będzie można uzyskać od jego spadkobierców. Dziedziczeniu podlega bowiem również prawo do rozporządzania obejmujące także m.in. wyrażanie zgody na wykorzystanie utworów w filmie. Co ważne, zgoda musi być udzielona przez wszystkich spadkobierców posiadających prawa do utworu. Więcej na temat można przeczytać w artykule: Jak uzyskać zgodę na wykorzystanie utworu po śmierci autora? 
3. W przypadku utworu współautorskiego, aby legalnie użyć muzyki w filmie, należy uzyskać zgodę wszystkich jego współtwórców, w szczególności, jeśli kompozytorem i autorem tekstu są różne osoby. Jeśli żaden ze współautorów nie żyje, zgody udzielają ich spadkobiercy. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule: Dziedziczenie praw po współtwórcy i zarząd nad utworem wspólnym.  Zgodnie z obowiązującym prawem, okres wygaśnięcia autorskich praw majątkowych w przypadku utworu współautorskiego również wynosi 70 lat, ale liczony jest od śmierci ostatniego ze współtwórców.
4. Innymi podmiotami uprawnionymi do udzielenia zgody na wykorzystanie muzyki w filmie mogą być wszelkie podmioty, które uprawnione są do rozporządzania autorskimi prawami majątkowymi. W szczególności mogą to być np. wydawnictwa muzyczne, które nabyły prawa na podstawie odpowiedniej umowy.

Należy pamiętać, że nawet jeśli autor lub spadkobiercy powierzyli swoje prawa do zbiorowego zarządzania, ZAiKS NIE WYRAŻA ZGODY na wykorzystanie muzyki w filmie. Każdorazowo konieczne jest zatem uzyskanie zgody twórcy lub jego spadkobierców.

III. Jeśli chcielibyśmy natomiast wykorzystać w filmie nagranie, oprócz praw autorskich, należy także pamiętać o prawach wykonawczych (prawach do artystycznych wykonań) oraz prawach producenckich. W takim przypadku grono uprawnionych może być bowiem dużo większe.

1. Z racji tego, że prawa wykonawcze przysługują wszystkim wykonawcom, także ich zgoda jest w tym przypadku niezbędna. Nie ma znaczenia, czy wykonawca jest członkiem zespołu czy muzykiem sesyjnym. Każdemu z nich przysługują bowiem takie same prawa. Jednak chcąc uniknąć przyszłych sporów m.in. w kwestii udzielenia zgody na wykorzystanie utworu w filmie, warto zawrzeć umowę z muzykiem sesyjnym. W takiej umowie mogą znaleźć się np. postanowienia dotyczące przeniesienia praw do materiału lub udzielenia licencji. Brak umowy z muzykiem sesyjnym może mieć daleko idące konsekwencje, w szczególności, jeśli sprzeciwi się on wykorzystaniu utworu w filmie po jego wejściu do kin. Wówczas istnieje duże prawdopodobieństwo wstrzymania emisji filmu i zapłaty odszkodowania. Więcej na temat umowy z muzykiem sesyjnym i negatywnych konsekwencjach jej braku można przeczytać w artykule: Umowa z muzykiem sesyjnym Tak jak w odniesieniu do praw autorskich, majątkowe prawa do artystycznych wykonań również mogą zostać przeniesione. Nie dotyczy to tylko relacji muzyk sesyjny – producent. Każdy wykonawca może bowiem przenieść prawa do artystycznych wykonań na inny podmiot. Jedną z możliwości jest przeniesienie takich praw na wytwórnię fonograficzną. Jeśli każdy z wykonawców przeniósłby majątkowe prawa do artystycznych wykonań na ten sam podmiot np. na wytwórnię, wówczas zainteresowany będzie musiał uzyskać tylko jedną zgodę. Takie rozwiązanie jest z pewnością atrakcyjne z perspektywy twórców filmu chcących wykorzystać muzykę w ich filmie.
2. Jeśli mamy do czynienia z nagraniem, aby legalnie użyć muzyki w filmie, warto też sprawdzić, komu przysługują prawa producenckie. Aby bowiem zgodnie z prawem korzystać z nagrania, oprócz praw autorskich i praw wykonawczych, niezbędne jest także nabycie lub uzyskanie licencji od uprawnionych w zakresie praw producenckich. Za producenta uważa się osobę, która finansuje i organizuje nagranie. W praktyce jednak nie zawsze do końca jasne jest, czy producentem w danym przypadku jest np. zespół czy właściciel studia. Warto zatem pamiętać, aby dokładnie to zweryfikować. Więcej na temat praw autorskich, praw wykonawczych i praw producenckich można przeczytać w artykule: Prawa autorskie do nagrania – komu przysługują? Czym są prawa autorskie, prawa wykonawcze i prawa producenta fonogramu? 

IV. Jeszcze inaczej będzie, jeśli chcielibyśmy wykorzystać w filmie fragment innego filmu wraz ze ścieżką dźwiękową. W takiej sytuacji, w braku odmiennej umowy, producent utworu audiowizualnego nabywa na mocy umowy o stworzenie utworu albo umowy o wykorzystanie już istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości. To oznacza, że wykorzystując w filmie fragment innego filmu zawierającego ścieżkę dźwiękową, potrzebna byłaby tylko jedna zgoda – producenta Nie dotyczy to jednak wykorzystania samej muzyki. Aby móc wykorzystać samą ścieżkę dźwiękową, należałoby uzyskać zgodę bezpośrednio od autora muzyki lub od producenta, jeśli zawarłby on wcześniej odpowiednią umowę z autorem muzyki.

V. Najwygodniejszym i jednocześnie najmniej skomplikowanym sposobem na legalne wykorzystanie muzyki w filmie jest użycie muzyki, do której nie przysługują prawa autorskie (domena publiczna). Takie utwory można znaleźć w specjalnych serwisach oferujących darmowe korzystanie z cudzej twórczości. Do takich utworów zaliczają się w szczególności utwory twórców, od których śmierci minęło ponad 70 lat. Mimo tego trzeba jednak pamiętać, że pomimo wygaśnięcia praw autorskich, wciąż ochronie mogą podlegać m.in. prawa wykonawcze.

Warto też zwrócić uwagę na utwory objęte licencją Creative Commons (CC). Udzielając takiej licencji, autorzy wskazują, jakie są warunki bezpłatnego korzystania z ich twórczości. Czasami jedynym warunkiem legalnego i darmowego wykorzystania cudzej twórczości jest zamieszczenie informacji o autorze muzyki. Z tego powodu licencje Creative Commons mogą być dobrym rozwiązaniem dla osób, które chcą legalnie użyć muzyki w filmie. Przed jej wykorzystaniem warto jednak zapoznać się z warunkami licencji.

Jaką umowę zawrzeć, aby legalnie użyć muzyki w filmie?

W przypadkach, w których konieczne jest udzielenie zgody, należy pamiętać o istnieniu różnych form zezwoleń.

I. Po pierwsze udzielenie zgody może nastąpić poprzez przeniesienie autorskich praw majątkowych. Można to zrobić tylko w drodze umowy zawartej w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Ponadto konieczne jest wyraźne określenie, jakiego utworu oraz jakich pól eksploatacji (sposobów korzystania) dotyczy przeniesienie.

Warto także zadbać o uzyskanie zgody na dokonywanie zmian w utworze. W przeciwnym razie twórca będzie miał wyłączne prawo zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego. To oznacza, że nabywca nie będzie mógł np. przearanżować piosenki na potrzeby filmu.

Warto także pamiętać o tym, że przeniesienie praw autorskich dotyczy tylko autorskich praw majątkowych. Autorskie prawa osobiste są nieograniczone w czasie, niezbywalne oraz niedziedziczne. To oznacza, że nawet jeśli nabędziemy całość autorskich praw majątkowych, twórca wciąż będzie miał m.in. prawo do sposobu oznaczania utworu.

II. Po drugie, zgoda może zostać udzielona poprzez zawarcie umowy licencyjnej. W przeciwieństwie do przeniesienia autorskich praw majątkowych, udzielenie licencji nie powoduje nabycia praw, a jedynie upoważnia do korzystania z utworu w określonym zakresie. Także w tym przypadku niezbędna jest jednak forma pisemna pod rygorem nieważności, a także wyraźne określenie utworu i pól eksploatacji, których dotyczy licencja.

Licencja może przybierać charakter licencji wyłącznej (zastrzegającej wyłączność korzystania z utworu w określony sposób) lub niewyłącznej (umożliwiającej uprawnionemu udzielenie upoważnienia do korzystania z utworu na tym samym polu eksploatacji także innym osobom).

W braku uregulowań umownych, licencji udziela się na okres 5 lat. Możliwe jest jednak udzielenie licencji na czas nieoznaczony albo dłuższy niż 5 lat. W tym ostatnim przypadku po upływie 5 lat licencję uważa się za udzieloną na czas nieoznaczony i można ją wypowiedzieć, tak samo jak licencję na czas nieoznaczony, z zachowaniem odpowiednich terminów umownych bądź ustawowych.

Niezależnie od formy udzielonej licencji, każdorazowo warto zwracać uwagę na szczegółowe warunki umowy, aby uniknąć ewentualnych roszczeń i być pewnym, że wykorzystanie muzyki w filmie będzie legalne.

O czym warto pamiętać, chcąc legalnie użyć muzyki w filmie?

Podsumowując, w pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy wykorzystanie utworu wymaga czyjejś zgody.

• Jeśli nie (znajduje się w domenie publicznej, utwór jest objęty licencją Creative Commons, utwór jest dostępny w serwisie oferującym darmowe korzystanie z cudzej twórczości itp.), można bez obaw użyć takiej muzyki w filmie.
• Jeśli tak, konieczne jest określenie, komu przysługują majątkowe prawa autorskie lub, w przypadku nagrania, prawa wykonawcze i producenckie. Zazwyczaj będą to twórcy (współtwórcy) lub ich spadkobiercy, ale mogą to być także inne podmioty, np. wytwórnia. Jeśli natomiast chcemy wykorzystać fragment filmu zawierającego muzykę, uprawnionym prawdopodobnie będzie producent filmu.

Ponadto warto zastanowić się nad tym, w jakim zakresie będziemy wykorzystywać daną muzykę. Jeśli chcemy mieć na nią wyłączność, warto pomyśleć o umowie przenoszącej prawa lub licencji wyłącznej, w szczególności, jeśli chcielibyśmy wydać oficjalną ścieżkę dźwiękową jako album. W innych przypadkach może wystarczyć nam licencja niewyłączna.

 

Dominik Światkowski