Naruszenie praw autorskich po śmierci autora – czego mogą domagać się spadkobiercy?

Śmierć twórcy nie oznacza wygaśnięcia praw do jego twórczości. Jak chronić dziedzictwo autora oraz co może zrobić spadkobierca, gdy dojdzie do naruszenia praw autorskich do odziedziczonych przez niego utworów?

Z tego artykułu dowiesz się:

• Na jaką ochronę mogą liczyć spadkobiercy praw autorskich?
• Na czym może polegać naruszenie praw autorskich po śmierci autora i jakie są roszczenia spadkobierców praw autorskich?
• Gdzie zgłosić naruszenie praw autorskich?
• Jakie kary za łamanie praw autorskich grożą naruszycielom?
• Kiedy następuje przedawnienie roszczeń w prawie autorskim i jak ustalić ich wysokość? 

Ochrona dziedzictwa twórcy w prawie autorskim

Na dziedzictwo twórcy składa się cały jego artystyczny dorobek. W jego skład wchodzą utwory i związane z nimi prawa. Twórczość jest objęta ochroną niezależnie od tego, czy została gdzieś zarejestrowana lub powierzona do zbiorowego zarządzania. Prawa związane z twórczością dzielimy według standardowego podziału na autorskie prawa osobiste i autorskie prawa majątkowe. Dziełom twórcy przysługuje taka sama ochrona po jego śmierci, co za życia, dlatego roszczenia spadkobierców praw autorskich są takie same, jak roszczenia samego autora. Jedynym ograniczeniem jest to, że autorskie prawa majątkowe do utworów wygasają zazwyczaj po upływie 70 lat od śmierci twórcy, a co za tym idzie, odpadają roszczenia za naruszenie tych praw. Zanim to jednak nastąpi, dorobek wchodzący w skład dziedzictwa twórcy przez długi czas będzie cieszył się pełną ochroną prawnoautorską, przy czym autorskie prawa osobiste do utworu nie wygasają w czasie. Więcej na temat długości trwania poszczególnych praw w prawie autorskim oraz rozporządzanie utworem po śmierci twórcy przeczytasz w artykule Prawa autorskie po śmierci autora.

Naruszenie praw autorskich – konsekwencje

Konsekwencje naruszenia praw autorskich mogą być bardzo dotkliwe w zależności od rodzaju i rozmiaru naruszenia. Zgodnie z podziałem naruszeń i związanych z nimi roszczeń, o którym mowa niżej, konsekwencje naruszenia praw autorskich mogą mieć wymiar majątkowy i osobisty (przy czym często obie konsekwencje występują łącznie). Nielegalna publikacja albumu przed jego premierą z pewnością przyczyni się do zmniejszenia dochodów z jego sprzedaży, zaś bezprawne wykorzystanie cudzej twórczości w kontrowersyjnym kontekście może poskutkować naruszeniem dobrego imienia twórcy (co również odbije się na dochodach z twórczości). Odpowiedzią na te konsekwencje naruszenia praw autorskich jest wyposażenie twórcy, a po nim jego spadkobierców w odpowiednie roszczenia.

Na czym może polegać naruszenie praw autorskich po śmierci autora oraz jakie są poszczególne roszczenia spadkobierców praw autorskich?

Naruszenie praw autorskich po śmierci autora możemy podzielić na dwa zasadnicze rodzaje – naruszenie autorskich praw osobistych i naruszenie autorskich praw majątkowych. 

Naruszenie autorskich praw osobistych może polegać w szczególności na 1) przypisaniu sobie autorstwa cudzego utworu, 2) nierzetelnym wykorzystaniu utworu, a także na 3) bezprawnym naruszeniu jego treści czy formy. Roszczenia spadkobierców praw autorskich mają w tym przypadku na celu ochronę szczególnej więzi utworu z osobą twórcy.  Zarówno autor jak i jego spadkobiercy mogą w takiej sytuacji domagać się:

• zaprzestania działań prowadzących do naruszenia praw
• usunięcia skutków naruszenia praw, np. przez złożenie odpowiedniego oświadczenia w określonej formie,
• zadośćuczynienia w postaci pieniężnej lub przekazania określonej sumy na wskazany przez twórcę cel społeczny – jeżeli naruszenie było zawinione. 

Niedawnym przykładem powołania się na naruszenie autorskich praw osobistych był spór zespołu Big Cyc z Telewizją Polską z 2018 r. Zdaniem zespołu użycie w programie “W tyle wizji” piosenki “Jak słodko zostać świrem” do zilustrowania protestów pod Sejmem przeciwko reformie sądownictwa stanowiło wykorzystanie utworu w sposób naruszający rzetelność jego wykonania, czego nie życzyli sobie twórcy. Zespół żądał przeprosin oraz wpłaty miliona złotych na Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy. Na tę samą ochronę może powoływać się spadkobierca, gdy dojdzie do naruszenia praw autorskich po śmierci autora. 

Roszczenia spadkobierców praw autorskich w odniesieniu do autorskich praw majątkowych mają na celu ochronę ich interesów finansowych, związanych z twórczością zmarłego. Spadkobiercy mogą domagać się:

• zaniechania naruszeń oraz usunięcia ich skutków
• naprawienia wyrządzonej szkody:
  • na zasadach ogólnych, określonych w Kodeksie Cywilnym, albo
  • poprzez zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej dwukrotności standardowej opłaty licencyjnej 
• wydania uzyskanych korzyści

Naruszenia praw majątkowych z reguły skutkują powstaniem szkody u twórcy, czyli pewnej straty o charakterze pieniężnym. Z kolei gdy dojdzie do naruszenia praw autorskich po śmierci autora, straty ponoszą posiadający prawa majątkowe do utworu spadkobiercy, np. gdy  dochodzi do pośmiertnej publikacji utworu, a spadkobiercy zmarłego twórcy są pominięci w rozliczeniach. Innym przykładem może być zagranie utworu zmarłego twórcy na koncercie bez posiadania odpowiedniej zgody czy licencji od spadkobierców (lub ZAiKS-u, który rozlicza się potem ze spadkobiercami). Stratę tę ma wynagrodzić ma stosowne odszkodowanie dla twórcy, a po jego śmierci – dla jego spadkobierców. Odszkodowanie za naruszenie praw autorskich powinno być wycenione tak, aby wyrównać stratę poniesioną przez naruszenie, w tym utracone w wyniku naruszenia korzyści. 

Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że przed rokiem 2015 istniała możliwość dochodzenia trzykrotności standardowej opłaty licencyjnej, która została zakwestionowana pod kątem zgodności z Konstytucją. W 2019 roku Trybunał Konstytucyjny potwierdził natomiast możliwość stosowania roszczenia o sumę odpowiadającą dwukrotności takiej licencji. Domagać się dwukrotności można niezależnie od tego, czy szkoda wyrządzona naruszeniem praw była zawiniona, czy nie.

Czym jest sampling i czy może stanowić naruszenie praw autorskich? Jak mogą bronić się przed nim spadkobiercy twórcy? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w artykule Sampling po śmierci twórcy – czy to legalne?

Gdzie zgłosić naruszenie praw autorskich

Aby rozpocząć proces w sprawie o naruszenie praw autorskich, trzeba dać odpowiedni sygnał właściwym organom. W sprawach z zakresu praw autorskich, postępowanie może toczyć się zarówno przed sądem karnym, jak i przed sądem cywilnym. Odpowiedź na pytanie gdzie zgłosić naruszenie praw autorskich zależy od tego, na którą ścieżkę się zdecydujemy. Jeżeli wybierzemy ścieżkę karną, zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa można zgłosić na Policji lub w prokuraturze. Natomiast jeśli wybierzemy ścieżkę cywilną, odpowiedni pozew trzeba złożyć we właściwym sądzie okręgowym, przy czym prawo nakłada na uczestnika procesu o naruszenie praw autorskich obowiązek działania przez pełnomocnika (radcę prawnego, adwokata, rzecznika patentowego). Składając pozew lub zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa trzeba pamiętać, że postępowanie może być prowadzone przez inną prokuraturę, niż ta, do której zgłosiliśmy zawiadomienie oraz przez inny sąd, niż ten, do którego wnieśliśmy pozew. Wynika to ze szczegółowych przepisów dotyczących właściwości miejscowej sądów i prokuratury. Nie trzeba się jednak martwić o to, że sąd lub prokuratura oddalą nasze pismo z powodu złożenia go do niewłaściwego organu – zostanie ono przekazane organowi właściwemu bez konieczności wykonywania jakichkolwiek czynności po stronie składającego pismo, o czym zostanie się odpowiednio poinformowanym.

Kary za łamanie praw autorskich

Zadośćuczynienie czy odszkodowanie za naruszenie praw autorskich to nie jedyne dolegliwości, jakie czekają na naruszyciela. Ustawa o prawie autorskim przewiduje także kary za łamanie praw autorskich. Dotyczy to w szczególności plagiatu, rozpowszechniania, utrwalania lub zwielokrotniania cudzego utworu bez uprawnienia. Ściganie tych przestępstw następuje na wniosek pokrzywdzonego, w roli którego może występować również organizacja zbiorowego zarządzania. Kary za łamanie praw autorskich mogą przybrać postać grzywny, ograniczenia wolności, czy nawet pozbawienia wolności do lat trzech. 

Przedawnienie roszczeń w prawie autorskim

Przedawnienie roszczeń w prawie autorskim polega na tym, że po upływie określonego przepisami czasu nie można skutecznie żądać spełnienia tych roszczeń. Nawet jeśli faktycznie doszło do naruszenia, sąd nie uwzględni pozwu, który opiera się na przedawnionych roszczeniach. W przypadku praw majątkowych, przedawnienie roszczeń w prawie autorskim następuje z upływem 6 lat, jednak jeśli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej (np. przez producenta muzycznego), okres przedawnienia wynosi 3 lata. Bieg terminu przedawnienia (czyli odliczanie czasu, jaki pozostał do przedawnienia roszczeń) rozpoczyna się w momencie, gdy poszkodowany dowiedział się jednocześnie o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Przykładowo, jeśli nasz utwór został wykorzystany bez naszej wiedzy w reklamie 6 lat temu, to terminu przedawnienia nie liczymy od tego naruszenia, lecz od momentu, kiedy dowiedzieliśmy się, że do tego naruszenia doszło oraz kto jest za nie odpowiedzialny. Jeśli wiemy jedynie, że do naruszenia doszło, ale nie wiemy kto jest za nie odpowiedzialny, to bieg terminu przedawnienia nie rozpoczyna się – obie informacje muszą być nam znane łącznie.

Roszczenie informacyjne w prawie autorskim

Odszkodowanie za naruszenie praw autorskich jest przyznawane na podstawie wielkości wyrządzonej szkody. Aby móc poprawnie ocenić wysokość przysługujących roszczeń odszkodowawczych, potrzebujemy informacji o przychodach osiągniętych z tytułu wykorzystania nagrań przez naruszyciela. Wiedza ta pozwoli wycenić wysokość standardowej opłaty licencyjnej, której dwukrotności będziemy się domagać. Ponieważ takich informacji zazwyczaj nie sposób uzyskać z powszechnie dostępnych źródeł, konieczne jest zwrócenie się o to do samego naruszyciela. Polskie prawo przewiduje w tym celu roszczenie informacyjne. Daje ono możliwość wystąpienia do sądu o nakazanie ujawnienia informacji przez podmiot podejrzany o naruszenie potrzebnych m. in. do skalkulowania roszczeń. Przepisy nakładają na sądy obowiązek szybkiego rozstrzygania takich wniosków. W praktyce skuteczne przeprowadzenie postępowania o roszczenie informacyjne zajmuje nawet kilka miesięcy, jednak i tak daje ono istotne korzyści. Przede wszystkim pozwala na weryfikację opłacalności wszczynania sprawy odszkodowawczej przed sądem oraz daje możliwość lepszego przygotowania taktyki procesowej.

Jerzy Lisiak