Autorskie prawa majątkowe a osobiste – poznaj różnice

Z tego artykułu dowiesz się:

• jak dzielą się prawa autorskie
• czym są autorskie prawa majątkowe, co dają, kiedy wygasają, czy mogą przejść na inne osoby
• czym są autorskie prawa osobiste, jakie są przykłady tych praw, czy wygasają, czy można je zbyć, czy podlegają dziedziczeniu
• co grozi za naruszenie autorskich praw majątkowych i osobistych

 

AUTORSKIE PRAWA MAJĄTKOWE A OSOBISTE

Istnieją dwa rodzaje praw autorskich: autorskie prawa majątkowe i autorskie prawa osobiste. Pierwsze z nich chronią przede wszystkim interesy majątkowe twórcy, drugie więź autora z utworem. Dzięki prawom majątkowym twórcy mogą np. pobierać tantiemy z ZAiKS-u za to, że ich muzyka jest grana w radiu lub wykonywana przez artystów na koncertach. Inną rolę pełnią prawa osobiste, które przede wszystkim pozwalają twórcy na to, żeby jego utwory nie były wykorzystywane w działalności, której nie popiera.

Jako przykład można podać wykorzystanie przez kandydatów różnych partii politycznych w kampanii wyborczej utworu „Jest super” zespołu T.Love. Muniek Staszczyk, któremu przysługują autorskie prawa osobiste do tego utworu, wyraźnie sprzeciwił się upolitycznianiu jego utworu.

Istotną różnicą między autorskimi prawami majątkowymi i osobistymi jest to, kto nimi dysponuje. Od tego zależy, do kogo trzeba się zwrócić o zgodę na wykorzystanie konkretnego utworu. Zarząd prawami majątkowymi najczęściej sprawują organizacje zbiorowego zarządzania (np. ZAiKS), natomiast prawa osobiste zawsze przysługują twórcy. Autorskie prawa majątkowe często przysługują wydawcy lub publisherowi, na których twórca może przenieść (i często przenosi) swoje prawa.

 

AUTORSKIE PRAWA MAJĄTKOWE

Autorskie prawa majątkowe przede wszystkim umożliwiają zarobkowanie. To one uprawniają do otrzymywania tantiem i innych dochodów, np. opłat licencyjnych udzielonych przez ZAiKS artystom wykonującym na koncertach dany utwór. Oprócz zarobkowania, podmiot, któremu przysługują autorskie prawa majątkowe do utworu, może go używać, a także zawierać odpowiednie umowy. W szczególności może przenieść autorskie prawa majątkowe, udzielić licencji lub wyrazić zgodę na wykorzystanie ich w konkretnym celu.

 

KIEDY WYGASAJĄ AUTORSKIE PRAWA MAJĄTKOWE?

Zasadą jest, że autorskie prawa majątkowe wygasają 70 lat po śmierci autora. Okres ten liczy się od ostatniego dnia roku kalendarzowego.

W muzyce możemy mieć do czynienia z kilkoma rodzajami autorstwa utworów, co wpływa na sposób liczenia tych 70 lat:

1. utwór, którego autorem tekstu i kompozytorem jest ta sama osoba
2. utwór, którego autorem tekstu i kompozytorem są inne osoby
3. utwór współautorski
4. utwory zależne, np. remiks

 

1. Jeśli autorem tekstu i kompozytorem jest ta sama osoba, autorskie prawa majątkowe do takiej piosenki wygasają 70 lat po śmierci tej osoby.

Przykład: Czesław Niemen jest autorem tekstu i muzyki do piosenki „Dziwny jest ten świat”. Artysta zmarł 17 stycznia 2004 r. Okres 70 lat liczymy od ostatniego dnia roku kalendarzowego – 31 grudnia 2004 r. Autorskie prawa majątkowe wygasną więc 31 grudnia 2074 r., co oznacza, że od 1 stycznia 2075 r. piosenka „Dziwny jest ten świat” wejdzie do domeny publicznej i będzie można z niej swobodnie korzystać.

2. Jeśli autorem tekstu i kompozytorem są inne osoby, autorskie prawa majątkowe do takiej piosenki wygasają 70 lat po śmierci autora tekstu lub kompozytora, zależnie od tego, którego śmierć będzie późniejsza. Ochrona w tym przypadku będzie raczej dłuższa, chyba że zarówno śmierć autora tekstu, jak i kompozytora nastąpi w ten sam dzień. Co ważne ani tekst, ani muzyka nie muszą być stworzone specjalnie do konkretnej piosenki.

Przykład: Autorem tekstu do piosenki „Deszcz” jest Konstanty Ildefons Gałczyński a kompozytorem Władysław Szpilman. Pierwszy z nich zmarł 6 grudnia 1953 r., drugi 6 lipca 2000 r. Autorskie prawa majątkowe do tej piosenki wygasną więc dopiero po upływie 70 lat od śmierci Władysława Szpilmana, czyli z końcem 2070 r. To oznacza, że korzystanie z piosenki „Deszcz” bez zgody uprawnionych będzie możliwe dopiero od 1 stycznia 2071 r.

3. Jeśli mamy do czynienia z utworem współautorskim, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat 70, które liczy się od śmierci ostatniego żyjącego współtwórcy. O utworze współautorskim mówimy wtedy, gdy co najmniej dwie osoby uczestniczą w stworzeniu jednego utworu. Oprócz twórczego wkładu każdego ze współtwórców, niezbędne jest również porozumienie między nimi oraz współdecydowanie o ostatecznym kształcie utworu.

Więcej o utworach współautorskich pisaliśmy w artykułach Elton John i Stevie Wonder w duecie w piosence „Finish Line” – kiedy można mówić o współautorstwie?, Nowy singiel Beaty Kozidrak i Kamila Bednarka – utwór współautorski,  Utwór wspólny i umowa współautorska – co powinieneś wiedzieć? 

4. W przypadku utworów zależnych, takich jak remiks, okres wygaśnięcia autorskich praw majątkowych liczy się oddzielnie dla autora utworu pierwotnego oraz autora remiksu. Wynika to z tego, że prawa autorskie do remiksu przysługują niezależnie od praw autorskich autora utworu pierwotnego. Autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasają zatem 70 lat po śmierci autora tego utworu, a autorskie prawa majątkowe do remiksu gasną z upływem 70 lat po śmierci autora remiksu.

Przykład: Tom Holkenborg (Junkie XL) jest autorem remiksu piosenki „A Little Less Conversation” wykonywanej oryginalnie przez Elvisa Presleya. Pierwotny utwór został napisany przez Billy’ego Strange’a oraz Maca Davisa. Pierwszy z nich zmarł 22 lutego 2012 r., drugi 29 września 2020 r. Zgodnie z polskim prawem, autorskie prawa majątkowe do tego utworu wygasną więc po upływie 70 lat od śmierci Maca Davisa, czyli z końcem 2090 r., co oznacza, że będzie można z niego korzystać bez potrzeby uzyskiwania zgody od 1 stycznia 2091 r. Nie ma to jednak wpływu na wygaśnięcie autorskich praw majątkowych do remiksu Junkie XL. Te bowiem wygasną dopiero po upływie 70 lat od jego śmierci.

Więcej na temat remiksów, re-editów czy mashupów można przeczytać w artykułach Remix – jak zgodnie z prawem remiksować utwory?, Opracowanie utworu muzycznego 

 

CZY AUTORSKIE PRAWA MAJĄTKOWE MOGĄ PRZEJŚĆ NA INNE OSOBY?

Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby. Można to zrobić poprzez:

1. dziedziczenie 
2. umowy

 

1. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia. Wynika to z faktu, że autorskie prawa majątkowe wygasają dopiero z upływem 70 lat po śmierci twórcy. Dzięki temu spadkobiercy jeszcze długo po śmierci twórcy zachowują m.in. prawo do tantiem.

Przykład: Zgodnie z informacjami medialnymi, rodzina Zbigniewa Wodeckiego może liczyć na tantiemy w wysokości nawet 200 tysięcy złotych rocznie.

Dziedziczeniu podlegają zarówno prawa do konkretnego utworu, jak i poszczególne uprawnienia, np. wyłącznie prawa do wynagrodzenia.

Przykład: Artysta X miał żonę i pełnoletniego syna, którego utrzymywał. Przed śmiercią zdecydował, że prawo do korzystania z utworu przejdzie z chwilą jego śmierci na żonę, natomiast prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu przypadnie jego synowi.

To samo dotyczy poszczególnych pól eksploatacji.

Przykład: Części spadkobierców przypadło w spadku prawo do użyczania oraz najmu egzemplarzy utworu, natomiast inni uzyskali po zmarłym prawo publicznego wykonywania jego utworów.

Trzeba pamiętać o tym, że śmierć twórcy utworu nie powoduje „wyczyszczenia praw” do tego utworu. Jeśli zatem na jedynym egzemplarzu utworu ciążył zastaw, po śmierci twórcy nadal będzie on istniał.

Więcej na temat dziedziczenia praw autorskich pisaliśmy m.in. w artykułach Prawo autorskie po śmierci autora, Prawa spadkobierców po śmierci twórcy, Dziedziczenie po artyście – testament George’a Michaela, Dziedziczenie praw po współtwórcy i zarząd nad utworem wspólnym. 

 

2. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby także poprzez zawarcie umowy. Najczęściej są to:

• umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe
• umowy licencyjne

Różnica między tymi umowami dotyczy przede wszystkim zakresu uprawnień uzyskanego przez drugą stronę umowy. Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe najczęściej powodują utratę autorskich praw majątkowych jednego podmiotu na rzecz drugiego, choć nie zawsze tak musi być.

Przykład: X zawarł z Y umowę przenoszącą autorskie prawa majątkowe. Strony uzgodniły, że przeniesienie praw dotyczy tylko prawa do retransmisji. Pozostałe autorskie prawa majątkowe przysługują w dalszym ciągu X.

Umowy licencyjne natomiast upoważniają do korzystania z utworu, nie pozbawiając przy tym uprawnionego praw. Wyróżnia się licencje wyłączne oraz niewyłączne, które nie wyłączają uprawnionemu możliwości upoważnienia kolejnych podmiotów.

O wymogach formalnych umowy licencyjnej pisaliśmy w artykule Co powinna zawierać licencja?

  

AUTORSKIE PRAWA OSOBISTE

Autorskie prawa osobiste chronią więź twórcy z utworem. Zalicza się do nich przede wszystkim prawo do:

• autorstwa utworu
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Choć są to jedynie przykłady, dają one twórcy silne uprawnienia, m.in. do reagowania w przypadku, gdy ktoś splagiatuje jego utwór, do oznaczania lub nieoznaczania swojego autorstwa, do wyrażania zgody na dokonywanie zmian w utworze czy do wyrażania zgody na wykorzystanie utworu np. w reklamie lub w kampanii wyborczej.

O wykorzystaniu muzyki w reklamie oraz w kampanii wyborczej pisaliśmy w artykułach Muzyka w kampanii wyborczej – o czym warto pamiętać?, Wykorzystanie muzyki w reklamie – co na to prawo?  

 

CZY AUTORSKIE PRAWA OSOBISTE WYGASAJĄ?

Autorskie prawa osobiste nigdy nie wygasają. Oznacza to, że nie są one ograniczone w czasie i można powiedzieć, że są wieczne. Oznacza to, że niezależnie od tego, ile czasu minęło od powstania utworu, nie możemy się podpisać pod czyimś utworem.

Przykład: Nie można określać się jako autor Poloneza As-dur op. 53 Fryderyka Chopina, mimo że minęły 173 lata od jego śmierci.

Autorskie prawa osobiste nie są również zbywalne oraz nie można się ich zrzec. Twórca nie może więc zawrzeć umowy, która przenosiłaby autorskie prawa osobiste lub udzielała do nich licencji.

Przykład: Twórca nie może zawrzeć umowy z członkiem swojego zespołu, na mocy której zezwoliłby mu na decydowanie o tym, czy utwór będzie podpisany nazwiskiem twórcy czy pozostanie anonimowy. Takie uprawnienie przysługuje tylko twórcy.

Prawa te nie są również dziedziczne. Mimo to, po śmierci ich wykonywanie powierzone zostaje innym podmiotom. Może je wskazać sam twórca, a jeśli tego nie zrobi, są to w kolejności: małżonek, a w jego braku dzieci, (pra)wnukowie, rodzice, rodzeństwo, dzieci i (pra)wnukowie rodzeństwa.

Ci sami członkowie rodziny mogą nie tylko wykonywać autorskie prawa osobiste zmarłego, ale także wystąpić do sądu w celu ich ochrony. To samo mogą zrobić np. ZAiKS, STOART, SAWP czy inne organizacje zbiorowego zarządzania.

 

NARUSZENIE AUTORSKICH PRAW MAJĄTKOWYCH I OSOBISTYCH

Jeśli naruszone zostały autorskie prawa majątkowe lub osobiste, twórca lub inni uprawnieni mogą domagać się wielu roszczeń, o których pisaliśmy w artykule Naruszenie praw autorskich – czym grozi, jak go uniknąć?, w tym m.in. odszkodowania, zadośćuczynienia czy ogłoszenia w prasie przeprosin.

 

Dominik Światkowski