Naruszenie praw autorskich – czym grozi, jak go uniknąć?

Choć naruszenie praw autorskich może nieść za sobą wiele negatywnych konsekwencji, wciąż jest zjawiskiem bardzo powszechnym, zarówno wśród twórców, jak i odbiorców sztuki. O ile w przeszłości świadomość twórców i regulacje prawne były zgoła inne, o tyle dziś bezprawne wykorzystanie utworu wiąże się z możliwością zdecydowanej reakcji ze strony twórcy, co nie rzadko ma swój koniec na sali sądowej. Co zatem grozi za naruszenie praw autorskich i jak można go uniknąć?

Z tego artykułu dowiesz się:

• jakie mogą być kary za złamanie praw autorskich
• czy prawa autorskie podlegają dziedziczeniu
• o czym warto pamiętać, aby nie naruszyć praw autorskich
• jakie są najczęstsze przykłady

Kary za złamanie praw autorskich

W zależności od tego, czy naruszone zostały autorskie prawa osobiste czy majątkowe, kara za naruszenie praw autorskich może przybierać różne formy. O różnicach między autorskimi prawami osobistymi i majątkowymi można przeczytać w artykule Autorskie prawa majątkowe a osobiste – poznaj różnice.

 

Po pierwsze, jeśli naruszone zostały autorskie prawa osobiste (np. prawo do autorstwa utworu czy do nienaruszalności treści i formy utworu), sąd może nakazać:

      1.   zaniechania naruszania

Celem tego środka jest to, aby prawa twórcy nie były dłużej naruszane. Dotyczy to również sytuacji, w której istnieje dopiero zagrożenie naruszenia.

Przykład: Zespół A umieścił w mediach społecznościowych utwór zespołu B, wskazując swoje autorstwo.  Zespół B może w takiej sytuacji żądać usunięcia nieprawidłowego oznaczania utworu.  

      2.   aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków

Usunięcie skutków naruszenia może polegać m.in. na opublikowaniu przeprosin, wyrażeniu żalu, ogłoszeniu wyroku w prasie, zniszczeniu egzemplarzy utworu lub przedmiotów, przy których użyciu dokonano naruszenia, wycofaniu ich z obiegu, usunięciu ze strony internetowej czy zniszczeniu opakowań.

Przykład: Zespół A, który uzyskał wcześniej licencję na wykonywanie utworu zespołu B, zmienił tekst w wykonywanej piosence, naruszając przy tym prawo do nienaruszalności treści i formy. Zespół B może żądać opublikowania przeprosin np. w ogólnopolskiej prasie.  

      3.   zapłatę sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia lub uiszczenia sumy pieniężnej na wskazany przez twórcę cel społeczny (jeśli naruszenie było zawinione)

Odszkodowanie za naruszenie praw autorskich jest bardzo częstą konsekwencją naruszenia. Uznaje się, że suma pieniężna powinna odpowiadać wielkości doznanej krzywdy i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa. Dodatkowo wskazuje się także, że przy obliczaniu wysokości tej sumy, należy wziąć pod uwagę sytuację majątkową naruszyciela. Ta kara za złamanie praw autorskich może być zatem bardzo dotkliwa.

Przykład: Sąd zasądził od spółki Macroconcert prawie 2,8 mln zł odszkodowania i zadośćuczynienia za naruszenie praw autorskich (wykorzystanie piosenek oraz choreografii) do musicalu „Notre Dame – l’histoire”.

 

Po drugie, jeśli naruszone zostały autorskie prawa majątkowe (prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji i prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu), sąd może nakazać:

1.   zaniechania naruszenia

2.    usunięcia jego skutków

Przykład: Zespół A sprzedaje w serwisie internetowym utwór zespołu B i wykonuje go na koncertach bez jego zgody. Zespół B może żądać m.in. przeprosin np. w Internecie i usunięcia utworu z danego serwisu. 

3.   naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych (odszkodowanie lub przywrócenie stanu poprzedniego) lub poprzez zapłatę dwukrotności wynagrodzenia, które byłoby należne, gdyby uprawniony udzielił zgody na korzystanie z utworu.

Odesłanie do „zasad ogólnych” oznacza, że stosuje się w tym przypadku przepisy kodeksu cywilnego dotyczące czynów niedozwolonych (art. 415 i następne Kodeksu cywilnego). To natomiast daje możliwość dochodzenia zarówno strat, które poniósł poszkodowany, jak i utraconych przez niego korzyści.

Przykład: Użytkownik A bez uzyskania zgody umieścił utwór zespołu B na platformie internetowej pozwalającej na bezpłatny dostęp do utworu wszystkim internautom. Zespół B chciał natomiast umieścić ten utwór w płatnym serwisie streamingowym. Pokrzywdzony zespół B może zatem dochodzić od użytkownika A zarówno nakładów, które poniósł na promocję utworu (straty), a także ewentualnych zysków z odtworzeń utworu, które mógłby uzyskać, gdyby użytkownik A nie zamieścił utworu w bezpłatnym serwisie (utracone korzyści).

Drugą możliwością jest dochodzenie odszkodowania zryczałtowanego wynoszącego dwukrotność wynagrodzenia, które byłoby należne, gdyby twórca udzielił zgody.

4.  wydanie uzyskanych korzyści

Karą za naruszenie praw autorskich może być także obowiązek wydania uzyskanych korzyści. Przyjmuje się, że wydaniu podlega całość zysków osiągniętych przez naruszyciela, które uzyskał on w związku z korzystaniem z cudzego utworu, pomniejszonych o poniesione przez niego konieczne nakłady.

Przykład: Osoba X sprzedawała utwór muzyczny zespołu A bez jego zgody za pośrednictwem jednego z serwisów oferujących muzykę online. Zespół A może żądać od osoby X sumy, którą uzyskała ona ze sprzedaży utworu, pomniejszoną o poniesione przez nią konieczne nakłady, czyli np. opłatę za umieszczenie utworu w serwisie.

Jeśli natomiast przedmiotem sporu byłby utwór muzyczny wykorzystany nielegalnie w większej produkcji, np. w filmie lub w reklamie – wydaniu podlegałaby suma równa przeciętnemu wynagrodzeniu za tego typu usługę, czyli w tym przypadku za stworzenie muzyki do filmu lub reklamy. Więcej na temat wykorzystywania muzyki w filmie można przeczytać w artykule Jak legalnie użyć muzyki w filmie? 

Przykład: Twórca filmu bezprawnie wykorzystał w swoim filmie utwór zespołu A. Zespół ten, żądając wydania korzyści, może dochodzić od twórcy filmu kwoty stanowiącej przeciętne wynagrodzenie za tego typu usługę. 

5.  jednokrotne lub wielokrotne ogłoszenie w prasie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie (np. przeprosin) lub podanie do publicznej wiadomości całości lub części wyroku 

6.  co zrobić z wytworzonymi przedmiotami oraz użytymi środkami i materiałami (w szczególności może orzec o wycofaniu z obrotu, zniszczeniu ich lub przyznaniu uprawnionemu na poczet odszkodowania)

Przyjmuje się, że przedmioty, środki i materiały, o których w tym przypadku mowa, obejmują rzeczy, które używane są do produkcji egzemplarzy (np. taśma matka).

Przykład: W niedawnym wyroku dotyczącym autorstwa utworu „Tawerna Pod Pijaną Zgrają” Sąd Apelacyjny w Łodzi nakazał zespołowi Bayer Full m.in. wycofanie utworu z obrotu oraz zniszczenie wszelkich nośników fizycznych, na których utrwalono go z nieprawidłową informacją o autorze. Więcej na temat tego wyroku można przeczytać w artykule Wyrok w sprawie Bayer Full – czyli co grozi za naruszenie praw autorskich? 

 

Przed bezprawnym wykorzystaniem cudzej twórczości, warto zatem pamiętać, że za naruszenie praw autorskich ponosimy odpowiedzialność a kara za złamanie praw autorskich może być dotkliwa. Tym bardziej, że autorskie prawa majątkowe podlegają dziedziczeniu, więc roszczenia mogą także przez 70 lat po śmierci wysuwać spadkobiercy. W przypadku autorskich praw osobistych, niektórzy spadkobiercy mogą natomiast wystąpić z powództwem o ochronę praw zmarłego. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule Naruszenie praw autorskich po śmierci autora – czego mogą domagać się spadkobiercy?

 

Jak uniknąć naruszenia praw autorskich?

Wiedząc, jakie są kary za naruszenie praw autorskich, warto także pamiętać o tym, jak legalnie korzystać z cudzej twórczości.

1.   Uzyskanie zgody twórcy (uprawnionego)

• Udzielenie zgody na korzystanie z cudzej twórczości może nastąpić poprzez przeniesienie autorskich praw majątkowych lub poprzez zawarcie umowy licencyjnej. Różnią się one między sobą przede wszystkim czasem trwania (przeniesienie jest trwałe, licencja, poza licencją dożywotnią, ma charakter czasowy). Przeniesienie praw będzie zapewne także droższe niż udzielenie licencji, w szczególności niewyłącznej. Ponadto przeniesienie praw daje wyłączność korzystania, natomiast licencja nie zawsze. Więcej na ten temat można przeczytać w artykule Jak legalnie użyć muzyki w filmie? 
• Jeśli twórca powierzył swoje prawa do zbiorowego zarządzania, zgodę można uzyskać od odpowiedniej organizacji zbiorowego zarządzania (najczęściej od ZAiKS-u). Jeśli twórca tego nie zrobił lub gdy chcielibyśmy wykorzystać dany utwór w reklamie, włączyć go do filmu lub korzystać z opracowania, czyli twórczych przeróbek utworu – wówczas zgodę należy uzyskać bezpośrednio od twórcy. Więcej na temat opracowania można przeczytać w artykule Opracowanie utworu muzycznego 
• Co jednak, jeśli twórca zmarł? Wówczas, jako że autorskie prawa majątkowe wygasają dopiero 70 lat po jego śmierci, uprawnionymi do udzielenia takiej zgody będą Więcej na ten temat można przeczytać w artykule Jak uzyskać zgodę na wykorzystanie utworu po śmierci autora? 

2.   Poszanowanie autorskich praw osobistych

• Uzyskanie zgody nie zawsze jednak wystarcza. Każdorazowo należy pamiętać o poszanowaniu autorskich praw osobistych chroniących m.in. więź autora z utworem. Przykładów ich naruszania w świecie muzyki nie brakuje.
• Przykłady: wykorzystanie utworu „Przeżyj to sam” na manifestacji organizowanej przez Komitet Obrony Demokracji w Poznaniu i późniejszy sprzeciw zespołu Lombard; wykorzystanie w kampanii wyborczej utworu T.Love „Jest Super”, mimo że lider zespołu Muniek Staszczyk podkreślał, że zespół nie chce, aby jego działalność była związana z jakąkolwiek stroną sceny politycznej; użycie w programie „W tyle wizji” piosenki Big Cyc “Jak słodko zostać świrem” do zilustrowania protestów pod Sejmem przeciwko reformie sądownictwa wbrew woli twórców. Więcej przykładów można znaleźć w artykule Muzyka w kampanii wyborczej – o czym warto pamiętać?

 

Naruszenie praw autorskich – przykłady

Najczęstszym przykładem naruszenia praw autorskich w muzyce jest plagiat. Mowa tu zarówno o plagiacie w warstwie muzycznej (utwory muzyczne) jak i wizualnej (teledyski).

Przykłady (warstwa muzyczna): utwór „Blurred Lines” Marvina Gaye’a został uznany przez amerykański sąd za plagiat utworu „Got to Give It Up”; utwór „Dark Horse” Katy Perry został uznany przez amerykański sąd za plagiat utworu Marcusa Graya „Joyfull Noise”; utworowi „Get Free” Lany Del Rey zarzucano zbyt duże podobieństwo do utworu „Creep” zespołu Radiohead (więcej na ten temat w artykule Koniec sporu między zespołem Radiohead a Laną del Rey)

Przykłady (teledyski): teledyskowi do utworu Beyoncé „1+1” zarzucano zbyt duże podobieństwo do kadrów z filmu „Inferno – niedokończone piekło”; teledyskowi do utworu Katy Perry „Roar” zarzucano, że jest kopią utworu „Brave” Sary Barielles; teledyskowi do utworu „Połóż się tu” Natalii Schroeder zarzucano duże podobieństwo do teledysku do utworu „Aim” zespołu Unicat (więcej na ten temat w artykule Nowy klip Natali Szroeder plagiatem?)

Innym przykładem naruszenia praw autorskich jest kwestia samplingu.

Niedawno w artykule Bud Bunny pozwany za „Safaera” – kiedy sampling jest legalny? pisaliśmy o sprawie amerykańskiego rapera, piosenkarza i autora tekstów o pseudonimie Bad Bunny, któremu jedna z wytwórni zarzuca, że przy tworzeniu utworu „Safaera” czerpał on z mixtape’ów DJ Playera. Więcej na temat samplingu można przeczytać w artykule Czy sampling jest legalny i jak legalnie samplować?

Dominik Światkowski